Хүннү, Сүннүгийн үеэс Монголын ард түмний дунд домог болж мөнхөрсөн хүчит бөхчүүдийг тоолж барах аргагүй. Эрийн хийморь болсон хүчит бөхчүүддээ хайртай монголчууд маань тэднийхээ гайхамшигт хүч чадлыг бахархан ярьсаар домог, түүхэндээ нэрийг нь мөнхжүүлжээ. Домог болж мөнхөрсөн зарим хүчит бөхчүүдийн гайхамшигт хүч чадлын тухай өгүүлье.

 

Арван баядын алдарт бөх, даншгийн арслан Гонгоо агсан өөрийгөө таван атны тэнхээтэй хэмээн ярьдаг, тэр нь амьдрал дээр барин тавин батлагддаг байжээ. Жингийн нэг атанд далан кг жинтэй гурван шуудай гурил ачдаг бол Гонгоо 15 шуудай гурил буюу нэг тонн ачаа өлхөн үүрээд явчих тэнхээтэй бөх байжээ.
Нэг намар нутгийн тэргүүн баян Норов эсгийгээ хийгээд дуусч байхад очжээ. Тус бүр таван алдын 12 эсгий хийсэн өнөө баян Гонгоогийн хүч чадлыг үзэхээр шийдэж,

"Чи үнэхээр арван баядын босоо бөх юм бол таван алдын 12 нойтон эсгий үүрээд голын цаана байгаа гэрт минь хүргээд аль. Тэгвэл чамд аргил бүдүүн ирэг бэлэглэмц"  хэмээн ам гарчээ. Таван алдын нойтон эсгийг чадал муутай эр хүн хол газар үүрч хүргэхээргүй хүнд эд гэдгийг азай буурлууд андахгүй. Нэг нойтон эсгий үгүйдээ дал, наян кг жинтэй нүсэр эд бөлгөө. Эсгий хийлцсэн хүмүүс Норов баянд хандаж,

"Арван баядын босоо бөхөд та дэндүү баярхаж, хэтэрхий ам гарч байгаа юм биш үү? Таван алдын 12 нойтон эсгийг хүн байтугай тэмээ даахгүй шүү дээ. Баярхана баярхана гэхэд арай дэндэнэ ээ. Танайд ямар тэмээ байхгүй биш хэдэн тэмээнд ачаад хүргэчих л дээ" гэлцэхэд бяр чадалдаа найдсан Гонгоо арслан шинэ шөл уумаар санагдаж,

"Норов баян ам гарч л байг. Та нар элбээд энэ хэдэн эсгийг дөрвөлжлөөд боочих. Хэрвээ би даахгүй бол унаж яваа морио өгчихөөд хоёр зээрдээрээ жирийлгээд харья" гэхэд эсгийчид шуугилдан байж 12 эсгийг дөрөв нугалж давхарлаж бооход бага шиг байшингийн дайтай ачаа болов гэнэ.

Даншгийн арслан гогцоонд нь шуугаа оруулж, хөлөө нугалж суугаад ачааг үүрээд босоход наамал ултай хятад гутлынх нь ул нойтон зүлгэнд гүнзгий шигдэхэд хөлөө ээлжлэн өргөж суга татаж аваад Норов баяны гэрлүү хүнд эсгийнд түүртсэн янзгүй алхсанд эсгийчид даган гүйлдсээр баяны гадаа очиход Гонгоо үүрсэн эсгийгээ шидэж орхисонд баглаа нь тас үсэрч, эсгий задрахыг нүдээрээ харсан харамч баян хэлсэн амандаа бантаад

“ Чи аргагүй арван баядын босоо бөх юм. Гэрт орж цай ууж, хоол идчихээд хонь ирэхээр дуртай иргээ барьж аваад яваарай” гэжээ. Ийнхүү ядуу амьдралтай бөх Гонгоо мөрийнд авсан иргээ гаргаж, хөгшин эхтэйгээ шинэ шөл уусан юм гэнэ билээ хэмээн өдгөө түүний уугуул нутгийнхан бахархан ярьсаар бөлгөө. Алдарт бөх Гонгоо одоогийн Увс аймгийн Зүүнговь, Малчин сумдын зааг нутгаар нутаглаж, XX зууны эхэн үед барилдаж, хүч чадлаараа гайхуулж явжээ.

-Сэцэн хаан аймгийн Сан бээсийн хошууны ядуу ард “Хүдэр” даян аварга хэмээх Гомбожавын тухай олон домог байдаг. Тэрбээр 1830-1840-өөд онд долоон хошуу даншиг наадам хийгээд арван засгийн наадамд хүч чадлаа гайхуулан барилдаж, даян аварга цол хүртсэн ажгуу. Гомбожав хүү арван долоо, найман настайдаа нэг баян айлд зарцлагдаж, тэдний амбан шард тэрэг хөллөж аргал түүдэг байжээ.

Өдөр бүр ээлж халаагүй аргалд явдаг хүү улам хүч тамир орон зузаарч, хур хүчтэй тарган шар нь өдөр хоног өнгөрөх тусам тураад байгааг малч гярхай эзэн нь ажиглаж мэдээд учрыг нь олохоор нэг өдөр Гомбожав хүү аргалд явахад нь мордож нэгэн довцог дээр гарч суугаад зарц  хүүгээ юу хийж байгааг  тандаж дуранджээ. Хүү аргалаа түүж дуусчихаад тэргээ буулгаж, шартайгаа ноцолдож эхлэв гэнэ.

Харсаар байтал бүдүүн шарыг дээр өргөөд шидэх юм уу, эвэрдэж муриад дээш харуулчихаж байгаа харагджээ. Бага үд өнгөртөл ноцолдсон шар нь эцэж туйлдаад босож чадахаа больжээ. Тэгмэгц хүү шараа өргөж босгон хөтөлж, өөрөө тэргэнд орж аргалаа гэрийн ойролцоо авч ирээд шараа тэргэнд оруулж, гэрийн гадаа аргалаа буулгахыг нэгд нэгэнгүй харсан баян шар нь турж эцээд байгаагийн учрыг олсон баян зарцаа загналгүй

“ Чи овоо чадалтай юм шиг байна. Долоо хошуу даншигт явж барилдах уу?” гэж асуув гэнэ. Зарц хүү уухайн тас зөвшөөрч нутгийн том бөхчүүдийг даган даншигт хүч үзэхээр Да хүрээг зорьжээ.

 

Наадмаас ганц өдөр хоцорч очсон ч ам авч барилдах эрхтэй даншгийн цолтой том бөхчүүд замдаа айл хэсэж, дайлуулж наргиж цэнгэж налайгаад мөд хүрээ орох шинжгүй болохоор нь аманд гарч үзээгүй хөвгүүн ихэд яарч том бөхчүүдээс хүрээ орох зам заалгаж аваад түрүүлээд алхжээ.Гэтэл газар мэдэхгүй хөвгүүн ууланд төөрч будилж арайхийж нэг айл олж хүрээ орох зам асуужээ. Уранхай ноорхой хувцастай биерхүү булиа хөвгүүнийг гэрийн эзэд тараг хоормогоор дайлснаа,

"Уг нь энэ уулыг эгц даваад явбал хүрээ ойрхон л доо. Даанч хүн барьж иддэг баавгайтай болчихоод түүгээр амьтан явахаа байчихаад тээр баруунтайх уулын бэлээр тойрч хоёр, гурав хонож очдог болоод байгаа юм" гэхэд баавгай үзээгүй талын хөвгүүн “Баавгай гэж ямархуу амьтан байдаг юм бэ? Хэр зэрэг чадалтай амьтан бэ?
Бие нь том уу?” хэмээн гэрийн эздээс асууж лавлаад бүрэнхий болохоос өмнө дөт замаар хүн барьж иддэг баавгайтай давааг чиглэн алхсанд гэрийн эзэд

“Хөөрхий дөө. Хаа газрын тэнэг, тэнэмэл амьтан юм бол доо. Хэлсээр байхад махчин баавгай руу яваад өгөхийг бодоход маанаг амьтан байхаас зайлахгүй” гэлцсээр хоцорчээ.

-Шөнө дундын алдад гэрийн хана шажигнаж, унь унаж эхлэхэд өнөө айлынхан учиргүй айж “Өнөө маанагийг баавгай барьж идчихээд биднийг барьж идэхээр мөрөөр нь ирснээс зайлахгүй” хэмээн айж эмээцгээж байтал хаалга онгойж бүдүүн хар юм орж ирэх шиг болсноо пидхийтэл газар ойчоод чив чимээгүй болчихов гэнэ.
-Гэрийн эзэн шүдэнз зурж харвал өнөө залуу цус нөжтэйгээ хутгалдчихсан хэвтэж байх нь тэр. Түүний цус нөжийг цэвэрлэнгээ учир явдлыг лавлавал

“Шөнө даваан дээр гартал их үстэй том хар амьтан над руу гэнэт дайрлаа. Сандрахдаа чихдэж аваад хоншоороор нь газар цохиод байлаа. Тэгтэл ашгүй өнөө амьтан нэг юм нүд аньж, хоёр шууны арьс, мах зулгарч гүйцсэн болохоор танайх руу ирлээ” хэмээжээ.

-Үлэмжийн бяртай хөвгүүнийг өрөвдсөн гэрийн эзэд шархыг нь угааж цэвэрлэж боогоод хоол, унд өгөөд унтуулжээ. Нэгэнт айх аюулгүй болсон тул Гомбожав хүү маргааш нь өнөө замаараа Да хүрээг зорьжээ. Түүнийг явсны дараа ярьсан зүйл нь үнэн эсэхийг шалгахаар нутгийн хэдэн анчин буу саадаг агсан хүн барьж иддэг баавгайтай даваан дээр гарч харвал асар том баавгайн толгойны арьс хоншоороор нь цохисоор байтал ухагдсан нүхний ирмэгт шамарч өвчигдсөөр хоёр чихэндээ хүрч, нүхний ирмэгт үрэгдсээр хөвгүүний хоёр шуу улаан нялга болсныг сая мэдэцгээж ирээдүйн даян аваргын хүч чадлыг гайхаж биширсэн гэдэг.

-Сэцэн хан аймагт ажиллаж асан Хятадын худалдааны том пүүсийн эзэн данжаад нэг өдөр Хүдэр даян аваргыг гэртээ урьж,
-Би Бээжин явна. Ми миний ачаа хөсгийг хамгаалж Бээжин хүргэж өгваа. Би чамд их шан хөлс өгнө гэсэнд Хүдэр даян аварга тэр пүүсийн жингийн цувааг хамгаалагчаар явсан юмсанж. Хятад пүүсийн эзэн өдгөөгийн Өвөр монголын нутгийн гүнд орж нилээд явснаа гэнэт жингийн цуваагаа зогсож, энд үдэлнэ. Ачаагаа буулга хэмээн тушааж, Хүдэр даян аваргыг дуудаж,

"Чамайг маш их чадалтай сайн бөх гэж дуулсан. Чи энэ чулууг өргөж тэр чулуун дээр тавибаа. Тэгвэл чамд их шан өгнө" гээд буй бүдүүн үхрийн дайтай хөх чулуу руу зааж гэнэ. Хүдэр даян аварга зодог шуудгаа өмсөж, цолоо дуудуулснаа өнөө нүсэр том чулууг сэвхийтэл өргөж том хадан дээр аваачиж тавьсанд Хятад данжаад амласан ёсоороо түүнд их шан өгч чулуучнаа дуудаж “Энэ чулууг халхын Хүдэр даян аварга өргөж тавив” хэмээн бөөрөн дээр сийлсүүлсэн нь түүний мөнхийн хөшөө дурсгал болон өдгөө хүртэл бараа сүртэй харагдаж байдаг ажээ.

-Долоон хошуу даншиг наадам хийгээд арван засгийн наадамд хорин удаа түрүүлж, хэдэнтээ үзүүрлэсэн Түшээт хан аймгийн дайчин ван Ханддоржийн хошууны алдарт бөх Шагдарын Намхай ид барилдаж байх үедээ даншиг наадамд явж байгаад голоос морио усалж зогсохдоо барьж явсан урт уургаа голын зүлгэнд шигтгэн дараад байтал дундаасаа өнгөртөл шигдчихжээ. Хамт явсан бөхчүүдээ сугал гэсэнд хэн нь ч яаж ч оролдоод сугалж чадсангүй. Гэтэл Намхай аварга тэднийг голонгуй харж толгой сэгсэрснээ баруун гараа дээш жаахан өргөх шиг болсноо шаварт гүнзгий шигдсэн уургаа түвэггүйхэн суга татаад гаргачихсан ажээ.

-Булган аймгийн Орхон сумын харъяат улсын заан хөнхөр Гомбодорж гэж асар их бяртай бөх байжээ. Нэг өвөл түүнийг ширэнд нь боосон гунжин үхрийн махыг пүнзэнд  оруулах гэж байтал нэгэн эр түүний бярыг үзье гэж бодоод наадахаа шүдээрээ өргөөд таван ханатай гэр тойрчихвол гунжин үхрийн мах өгье гэж ам гарчээ. Хүчиндээ итгэдэг заан “Нээрэн үү? гэж асуухад нээрээ байлгүй яахав” гэж хариулахуйд Гомбодорж заан ширтэй махыг сураар тоонолжлон боож, гогцоо гаргаад шүдэндээ лав зууж алхсаар таван ханатай гэрээ тойрч мөрийгөө авчээ.

-Хөнхөр Гомбодорж заан энэ байтугай том ачаа үүрч мөрийгөө авч байсан удаатай. Тэрбээр нэг удаа тэрэг түлээ бэлтгэхээр ойд очтол хэдэн залуу түлээ бэлтгэж тэргэндээ ачиж дуусаад хөдлөх гэж байна гэнэ. Мод бэлтгэх гэж зовсноос эдэнтэй мөрийцвөл бэлэн түлээ авчих юм биш байгаа гэж бодоод чадлаа үзэцгээх үү? Би тэрэгтэй түлээг чинь өргөе гэсэнд залуус бие бие рүүгээ харснаа,

-Наад шараа тэрэгтэй түлээтэй нь өргөж чадвап таных болог хэмээн ам гарцгаажээ. Хөх инээд нь хүрч баярласан Гомбодорж заан шуудхан босож очоод түлээ ачсан шарыг түлээтэй тэрэгтэй нь баглаж үүрээд үхэр тэргээ хөтлөөд ойролцоо байсан гэрлүүгээ амсхийлгүй алхаж очоод авгай хүүхдээ түлээтэй болгож, амбан шарыг сүрэгтээ нийлүүлж мөрийгөө авсан тухай ус нутгийнхан нь өдгөө хүртэл хуучилсаар бөлгөө.

-Даяар дурсагдах далай даян дархан аварга Б.Түвдэндорж хориодхон настайдаа цагаан эргийн дамжлага баазад ачигч байхдаа далан кг-ын дөрвөн шуудай гурилыг хоёр, хоёроор нь зэрэгцүүлж тавиад чихнээс нь атгаад түүртсэн шинжгүй зөөдөг байсан гэдэг. Энэ нь нэг гартаа 140 кг ачаа өргөж байгаа хэрэг юм. Хэрвээ үүрвэл олон шуудай гурил давхарлаж үүрэх байсан буйзаа.

 

-Б.Түвдэндорж 1939 онд цэрэгт ирсэн жилээ улсын наадамд анх зодоглож “урт гарт” хэмээх Лхагваа арсланг хаяж аварга болох гараагаа эхэлжээ.
-1960-1970-аад онд энгүй их хүч чадлаараа аваргуудын зүрхэнд шар ус хурааж явсан хүчит арслан Ө.Эрдэнэ-Очир тухайн үеийн бөхчүүдээс хамгийн их бяртай нь байсныг ахмад бөхчүүд андахгүй.

Тэрбээр улсын заан цолтой байхдаа Дорнодод ачаа буулгах гээд чиргүүлтэй Зил- 130 дүүрэн ачаа ачиж, бүхээгтээ үеийн хоёр найзаа, ачаан дээр ээж, хүү хоёроо суулгаад Хөдөө аж аж ахуйн дээд сургуулийн урдуур зүүн тийш давхиж яваад замын тойруу дээр санамсаргүй мушгиж орхисоонд машин нь онхолдож дээшээ харж ойчжээ.

Тэрбээр сандран бууж харвал бүхээгний ард ачсан дүүрэн бензинтэй 200 литрийн торх суга үсэрч газар, тэвшний ирмэг хоёрын завсар тээглээд тогтчихсон байж гэнэ. Түүний цаана ээж, хүү хоёрынх нь дуу гарч “Амь авраарай” хэмээн хашгиралдаж байжээ. Дүүрэн бензинтэй торх хажуу тийш нь болгохгүй бол тэднийгээ татаж гаргах зай завсар байхгүй байсанд цөсөө цалгитал айж сандарсан Эрдэнэ-Очир заан тэвшинд дарагдсан энэ торхыг мөрлөөд түлхвэл зай гаргачих юм биш байгаа гэж бодоод ачаатай 3ил-130 машин дор дарагдсан дүүрэн бензинтэй торхыг байдаг чадлаараа мөрлөөд түлхтэл зэгсэн зай гарч ээж, хүү хоёроо эсэн мэнд татаж гаргасан юмсанж. Айсан хүнд ер бусын бяр ордог юм билээ гэж хүчит арслан надад нэгэнтээ хуучилж билээ.

Сан.Пүрэв